انباز

همواره در عالم سیاست، پشت پرده‌های پنهان زیادی وجود دارند که اگر رو شَوند، می‌توانند در یک لحظه، نظر محکم انسانی را بشکنند و حتی او را مخالف سرسخت لحظه پیشین خود کنند. من با تجربه و مطالعه، عبرت و درس گرفته‌ام آنچه را که زیرک‌ترها با عقل‌شان می‌یابند: آنجا که حق، صریح و آشکار رخ ننموده و در پس پرده‌ها و زیر سایه‌ها است، سکوت، بهترین سپر بلا است.

علاوه بر عقل و تجربه، پیام وحی نیز همین است:

"وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا؛ پیرو سخنی نباش که دانشی به آن نداری ..." (اسراء 36)

در احادیث متعددی هم آمده:

قِفْ عند الشبهات؛ آنجا که حق و باطل در هم می‌آمیزد و ملاک‌های تو برای تشخیص حق، کافی نیستند، توقف کن و از اقدام و قضاوت و سخن گفتن دست بکش!"

دوست عزیزی از استادی نقل می‌کرد که «دانسته‌های سیاسی چیزی است که اندکش سودی ندارد و زیاده‌اش برای ما به دست نیاید» (قلیلُه لا یَنفع و کثیرُه لا یُدرک).

پس انسان عاقل و مؤمن، مراقب گَزیده شدن دوباره از سوراخ می‌شود و در هر حرکتی، دست به عصا می‌رود. مؤمن، اسیر حوادث نمی‌شود؛ بلکه سکوت و خروش، نرمی و سختی و کندی و تندی خود را با عبرت از حوادث، در خدمت رشد خود قرار می‌دهد.

پیشنهاد اصلی:

از جمله مسئله‌های پژوهشی مفید، «روش‌شناسیِ علوم» است که شامل سه سؤال فرعی می‌شود:

1. مبانی: (هست‌ها و نیست‌های مرتبط با مسئله تحقیق)

امروزه غالبا 7 نوع مبنا مطرح می‌شود:

* فلسفه دین (دین‌شناختی)

* معرفت‌شناختی

* هستی‌شناختی

* انسان‌شناختی

* ارزش‌شناختی

* زیبایی‌شناختی

* روش‌شناختی

البته معمولا بخشی از آنها متناسب با مسئله و نیاز تحقیقات، انتخاب شده، مورد بحث قرار می‌گیرند.

ضمنا اگر حجم مطالب این قسمت زیاد باشد، می‌توان همین سرفصل را به عنوان موضوع، پیشنهاد داد.

2. قواعد: (بایدها و نبایدهای مرتبط با مسئله تحقیق)

قواعد (همانند مبانی) به قواعد کلی‌تر و جزئی‌تر تقسیم می‌شوند. فرآیند مربوط به مسئله تحقیق، در واقع ترتیب منطقی بین مجموعه قواعد جزئی یا کلی است.

3. آسیب‌شناسی:

محتوای این بحث را می‌توان به دو شکل عرضه کرد:

3.1. می‌توان آن را به عنوان فصل چهارم تحقیقِ «روش‌شناسانه» و در عَرْض مبانی و قواعد (و به عنوان سؤال فرعی سوم) آورد.

بهتر است بحث آسیب‌شناسی در تحقیقات «توصیفی»، به این شکل بیاید.

3.2. همچنین می‌توان محتوای فیش‌های آن را در ذیل مباحث دو فصل گذشته (خصوصا بحث قواعد) آورد. به این شکل که ذیل هر قاعده (یا مبنا) مثال‌هایی را از رعایت نکردن مبانی و قواعد ذکر کرد که موجب آسیب‌پذیر شدن کارهای تفسیری شده است.

شاید مناسب‌تر آن باشد که بحث «آسیب‌شناسی» در پژوهش‌های توصیه‌ای به این شکل عرضه شود. طبیعتا مثال‌ها به اندازه اهمیت و تأثیرگذاری‌شان قابل طرح خواهند بود.

 

متغیرهای تحقیق روش‌شناختی:

چندین مدل برای تحقیقات روش‌شناسانه (روش‌شناختی) در حوزه تفسیر وجود دارد و انتخاب موضوع در این زمینه بسیار آسان است. این موضوعات پژوهشی را می‌توان با لحاظ و تلفیق متغیرهایی مانند موارد زیر به دست آورد:

1. تفسیر (یا مفسر) خاص

2. روش‌های تفسیری

3. گرایش‌های تفسیری

4. مذهب مفسران

5. سوره‌های قرآن

6. موضوعات قرآنی (که در تفسیر موضوعی مورد توجه‌اند)

7. دوره‌های تاریخی مفسران

8. سطوح مفسران (مثل معصوم و غیر معصوم)

و ...

 

مثال‌هایی از تحقیق روش‌شناختی تفسیری:

بسته به اهمیت و اولویت هر کدام از این متغیرها می‌توان دو یا چند متغیر را با هم تلفیق کرد و به یک موضوع پژوهشی دست یافت. در ادامه به نمونه‌هایی از موضوعات محتمل اشاره می‌کنم:

1. روش‌شناسی کشف غرض سوره‌ها در تفسیر المیزان

2. بررسی تطبیقی روش مفسران در کشف غرض سوره شورا

3. روش‌شناسی تقسیم یک سوره به بندها در تفسیر المیزان

4. بررسی تطبیقی روش مفسران در تقسیم سوره شورا به چند بند

5. روش‌شناسی تفسیر المیزان در برقرار کردن ارتباط بین غرض سوره و بندهای آن

6. بررسی تطبیقی روش مفسران در برقراری ارتباط بین غرض سوره  شورا با بندها(آیه‌ها)ی آن

7. لوازم روشی تفسیر قرآن به قرآن در فهم آیات امامت

8. روش‌شناسی تفسیر تربیتی مفسران شیعی

9. نقش فقه مقاصد در روش تفسیر تربیتی (هدایتی) مفسران اهل سنت

10. روش‌شناسی جری و تطبیق در روایات تفسیری پیامبر و اهل بیت

و ...

 

سه نکته کاربردی:

1. هر کدام از این موضوعات می‌توانند متناسب با سطح 3 و 4 حوزه (یا ارشد و دکترای دانشگاه) باشند. اما طبیعتا تحقیقات توصیه‌ای برای سطح 4 (دکترا) و توصیفی‌ها برای سطح 3 (ارشد) مناسب‌ترند.

2. یکی از مؤلفه‌های بسیار مهم برای انتخاب متغیرهای مؤثر در انتخاب موضوع، حجم احتمالی فیش‌هایی است که متن تحقیق را تشکیل خواهند داد. محقق باید پیش از انتخاب یک موضوع، یک مطالعه اجمالی درباره آن داشته باشد تا تقریبا مطمئن شود که حجم مطالبش با پایان‌نامه سطح 3 یا 4 متناسب است.

3. لازم است که قبل از پیشنهاد موضوع، سؤالات فرعی آن را تصور کرده باشیم. تدوین اولیه سؤالات فرعی دقیق، دست کم دو ثمره دارد:

الف) انتخاب موضوع مفیدتر؛

ب) بیان مسئله بهتر.

 

با آرزوی موفقیت برای تمام پژوهش‌گران حقیقت‌جو

مرحوم علی صفائی حائری:

من در کودکى هنگامى که گرفتار خشم پدر مى‌‏شدم، پدرى که دوستش داشتم و عظمت و غرورش و مهربانى پنهانش را دوست داشتم.

وقتى گرفتار مى‌‏شدم و مشت‌‏هاى ناشیانه‌‏اش بر تن من مى‏‌نشست، از جهت خودم مشکلى نداشتم، ولى در دلم از این که دستش درد مى‌‏آید و مشت‌‏هایش صدمه مى‌‏بیند، مى‏‌سوختم.

راستى رنج عاشق در گرفتارى خودش نیست؛ که در رنج محبوب است.

#پدر

آیه هاى سبز، ص185.

@einsad

در تاریخ آمده است: امام رضا پس از وفات پدرش شخصاً به بازار رفت و چند حیوان خانگی (سگ، قوچ و خروس) خرید.

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْمُتَوَکِّلُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِی الْحَسَنِ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الطَّیِّبِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ع دَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا ع السُّوقَ فَاشْتَرَى کَلْباً وَ کَبْشاً وَ دِیکاً فَلَمَّا کَتَبَ صَاحِبُ الْخَبَرِ إِلَى هَارُونَ بِذَلِکَ قَالَ قَدْ أَمِنَّا جَانِبَهُ ...» (عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏2، ص: 205)

سؤال:

آیا هدف امام (علیه السلام) از این کار، کناره‎گیری از فعالیت سیاسی بر ضد حاکمیت بود؟

پاسخ:

قضاوت درباره نوع فعالیت سیاسی ایشان نیازمند بحث بسیار گسترده‌ای است، اما از این نقل تاریخی چنین برداشت می‌شود که امام رضا با این کار، حساسیت حکومت جائر را از روی خودش برداشت تا امکان بیشتری برای فعالیت‌های متناسب با جایگاه امامتش داشته باشد؛ اعم از آنکه این فعالیت‌ها علمی و فرهنگی محض باشند، یا امور فرهنگی معطوف به سیاست (و لو دیربازده).

دست کم دو دلیل جدی بر صحت این تحلیل داریم:

1. همان‌گونه که در متن روایت آمده است، هارون با شنیدن این خبر (خریدِ بی‌واسطه آن سه حیوان) گفت: «از جانب او آسوده خاطر شدیم». بنابراین همین رفتار امام کافی بود که هارون عباسی از طرف امام، احساس تهدید نکند و در نتیجه امام را تحت فشار سیاسی و نظامی قرار ندهد.

برای اهمیت این اثر برای آن رفتار خوب است به این نکته هم توجه کنیم که عباسیان، تصور نسبتا روشنی از مسئله وصایت و امامت داشتند و از زمان منصور، کاملا اوصیا را (به عنوان پیشوایان شیعه) رصد می‌کردند. پس اگر هارون ببیند وصیّ امام کاظم، بدون خادم، وارد بازار شده، خودش شخصا این سه حیوان را خریداری کرده و از آنها مراقبت می‌کند، طبیعی است که با خود بگوید: «از این پیشوا، کار چندانی بر ضد ما بر نمی‌آید و لازم نیست خود را برای از بین بردن او به زحمت بیندازیم».

2. امام رضا (دست کم پس از عاشورا) تنها امامی است که از همان آغاز، امامت خود را به صورت علنی مطرح می‌کند؛ همانگونه که در ذیل همین روایت چنین آمده است:

«وَ کَتَبَ الزُّبَیْرِیُّ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع قَدْ فَتَحَ بَابَهُ وَ دَعَا إِلَى نَفْسِهِ فَقَالَ هَارُونُ وَا عَجَبَا مِنْ هَذَا یَکْتُبُ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى ع قَدِ اشْتَرَى کَلْباً وَ کَبْشاً وَ دِیکاً وَ یَکْتُبُ فِیهِ بِمَا یَکْتُبُ.»

دلایل و لوازم این اعلان در جای خود، بسیار قابل بحث و تأمل‌اند، اما نکته مؤثر در این تحلیل آن است که اگر امامی بخواهد در فضای اجتماعی به صورت علنی فعالیت کند، باید موانع فعالیت‌هایش را برطرف کند و الّا قدرت حاکم، به سرعت او را حذف می‌کند. این رفتار امام، یک تکنیک برای منصرف کردن نظر حاکمیت و شخص خلیفه از خود ایشان (به عنوان رهبر) و در نتیجه از جریان اصیل تشیع (به رهبری امام) بود و کاملا نتیجه داد. علامت نتیجه دادن آن هم روایت زیر است:

إِنْ أَخَذَ هَارُونُ مِنْ رَأْسِی شَعْرَةً فَاشْهَدُوا أَنِّی لَسْتُ بِإِمَامٍ. (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏8، ص: 258)

در این حدیث شریف، امام رضا می‌فرماید: اگر هارون بتواند یک مو از سر من کم کند، شهادت دهید که من امام نیستم.

تاریخ گواه است که امام رضا در مدت حدود 10 سال حکومت هارون و امامت خود، کمترین صدمه‌ای از جانب او ندید.

تذکر:

الف) تعجب هارون نشان می‌دهد که او هم (بر اساس قرآن و سنت متواتر نبوی) توقع دارد که امام شیعیان و مدعی وصایت نبی اکرم (یعنی خلافت الهی)، تهدیدی برای حاکمیت باشد؛ زیرا حکومت، حق و وظیفه الهی او است.

ب) در این گزارش آمده است «کسی این خبر را به هارون نوشت»؛ یعنی هارون (که بی‌خبر از مسئله وصایت در مکتب تشیع نبود) جاسوسانی را برای رصد وضعیت امام بعدی گمارده است تا در موقعیت لازم، برخورد مناسبی با امام شیعه انجام دهد. همین نکته، یعنی حساسیت ریشه‌دار حاکمان جائر درباره ائمه حق.

ج) می‌توان گفت این کار نیز از مصادیق نرمش قهرمانانه ائمه (علیهم السلام) در مقابل دشمنان راه حق است.

بنابراین، معنای این روایت، اقدام نکردن امام رضا (علیه السلام) در مقابل حکومت ظالم هارون نیست. اساسا امروزه باید موضع ائمه را از تحلیل و جمع‌بندی مجموع فعالیت‌ها و سخنان‌شان دریافت کنیم نه با دیدن یک حدیث و یک حادثه.

امیر المؤمنین (علیه السلام) در وصف مؤمن:

... یُخَالِطُ النَّاسَ لِیَعْلَمَ وَ یَصْمُتُ لِیَسْلَمَ وَ یَسْأَلُ لِیَفْهَمَ وَ یَتَّجِرُ لِیَغْنَمَ ...

از جمله ویژگی‌های مؤمن:

اگر با مردم نشست و برخاست و گفتگو می‌کند برای این است که از دانش آنها بهره‌مند شود و دانشش را افزون کند.

اگر در جمع‌ها ساکت می‌ماند، هدفش این است که سخن نسنجیده‌ای نگوید؛ زیرا چنین سخنانی به او آسیب می‌زنند.

اگر چیزی را نمی‌داند، می‌پرسد تا نیازمندی‌هایش را بیابد.

تجارت و داد و ستد می‌کند تا سود ببرد.

...

پ.ن:

1. بنابراین، مؤمنان واقعی، عاقل‌ترین‌اند.

2. خوب است که فاصله‌ی خودمان را با اهل ایمان بر اساس این سنجه‌ها ببینیم.